ირაკლი შამათავა

უფანჯრო სახლი

ფანჯარა №1

სიკვდილი ზღვისპირეთში

სიკვდილს ზარბაზნის ნამსხვრევივით მჭექარე ხმა ჰქონდა. ზუსტად იმ დროს დააკაკუნა, როცა ფანჯარასთან ვიდექი აფხაზეთის გადაბუგული სახლის ფოტოთი ხელში. დანაცრულ ფანჯრებში ელავდა მამის თვალები. აკაციისფერი. კიბის ქონგურზე, მზიდ კედლებს შორის, ველურ ლეღვის ხეს გაეხარა. ლეღვის მწიფე ნაყოფივით შუაზე გახლეჩილიყო სახლიც.
_ პირით აღმოსავლეთით! _ თქვა უცნობმა ქალმა და მხედრული მარშით გვაიძულა, სამჯერ დაგვეტრიალებინა მიცვალებული. _ გასაპატიოსნებელია, _ თქვა და თან დააყოლა: _ მკვდარს სამი რამ სჭირდება: ყბის დამჭერი, ფეხების შემკვრელი, თვალების დამხუჭველი. სხვაც ბევრი უნდა, მაგრამ ეს უპირველესად!
_ არაფერი სჭირს გასაპატიოსნებელი. ისედაც პატიოსნად იცხოვრა, _ ჩავიბურტყუნე და მოვტრიალდი. საზარელი სურათი მაშინებდა. ვაღიარებ, ბავშვობიდან მშიშარა ვიყავი.
პირველად სწორედ მაშინ გავიცანი მამაჩემი. სხვანაირი იყო. სარეცელზე უძრავად ესვენა, თავქვეშ სტალინის საბჭოური ცხოვრების აღმწერი ორტომეული ამოედოთ, არადა, ჩემი ნება რომ ყოფილიყო, „ბანანათევზა ამინდს“ გავიმეტებდი. ლოყა ტყუილის მთქმელსავით შეკეცვოდა. ბანქოს მოყვარული კაცი, ეტყობა, ნაცადი ხერხით ცდილობდა სიკვდილის გაცუცურაკებას. ამჯერად არ გამოუვიდა პასიანსები.
სახლის პირველ სართულზე სანათესავო ჩემდა უკითხავად თათბირობდა, სად დაემარხათ იგი. ზედა სართულზე უცნობი ქალი ხორხოშა ხელებით უკრავდა თავპირს მამაჩემს, გეგონება, საიდუმლო მისიიდან ესესაა, დაბრუნდა და ამბები რომ არ გათქვას, ამიტომ უჭერსო ასე გულმოდგინედ.
წამმზომი ჩაირთო. ცოტაც და მამას ან დრო წამართმევდა, ან ოჩამჩირის ზღვასავით მოტორტმანე სანათესავო. ცოდვა ვიყავი!.. გააზრებაც არ მინდოდა, რას ნიშნავდა უუფლებობა. არადა, მემკვიდრეს გვარი და მამის დანატოვარი საქმეები უნდა გამეგრძელებინა წესით. შემეშინდა. იმდენნაირი შიში შევიცანი ამ რამდენიმე საათში, რომ ამისიც შემეშინდა. „მშიშარამ როგორ უნდა გავაგრძელო ცხოვრება?..“
ქვედა სართულზე, მაგიდის თავთან, იჯდა ბებია მანერა. კოპშეკრული. მკაცრი, ასკეტური გამოხედვით ემოციებს ოსტატურად თოკავდა. ვისაც უნახავს მგლოვიარე მეგრელი ქალი, მხოლოდ ის თუ მიხვდება, როგორია შვილმკვდარი დედის თვალით დანახული აუტანლად შესაზარი ყოფიერება.
_ „აშ ქუმორთ, ბები”, _ მითხრა და ხელის მოძრაობით მანიშნა, მის გვერდით დავმჯდარიყავი. ბებიამ ამით გამათანაბრა, კი არადა, მთავარ საჭადრაკო ფიგურად მაქცია.
ამაღამ „ლაზიერის გამბიტი“ გათამაშდება!
_ ქვიშაზეა დაშენებული ქალაქი ფოთი. რამდენიც გაწვიმდება, იმდენგზის უნდა დამისველდეს ჩემი გაუხარელი ბიჭი. მე ამ დროს რკინის გრძელ სკამზე ვიჯდები, ასიოდ კილომეტრით შორს, რეფო-შეშელეთში და ვიტირებ უმიწაწყლო შვილს.
დამწვარი სახლის ფანჯრებში კვლავ გაფერმკრთალდა მამის თვალები, ჩამქრალ ნაკვერჩხალსავით ჩაფერფლილი.
_ თევზის საყიდლად მეჩქარება!
_ მეთევზეთა უბანში იოლად ცნობენ უხარისხო თევზს, ბები. მერე რა, რომ დევნილები ვართ. ქელეხში არ უნდა ვჭამოთ სირცხვილი.
ზედა სართულზე ავირბინე. თევზის თვალები საბოლოოდ დახუჭვოდა მამას! ხმით ტირილის შემრცხვა. არ მინდოდა, უსუსურ ბიჭად მოვჩვენებოდი ნათესავებს. ჩემი წილი აფხაზეთის ომი სწორედ ახლა იწყებოდა!.. ან მამას წამართმევდნენ, ან მათ ვაჯობებდი და სანაცვლოდ მთელი ცხოვრება დამტანჯავდა სიტყვები: _ „ქვიშაზეა დაშენებული ქალაქი. რამდენიც გაწვიმდება, იმდენგზის უნდა დამისველდეს ჩემი გაუხარელი ბიჭი“.
ის „დედის მუცელში გამოიძერწა, სისხლით შენივთდა ათი თვის განმავლობაში მამაკაცის თესლისა და ძილის თანმხლები ტკბობისგან”, _ ვფიქრობდი ჩემთვის, როცა მეთევემ მითხრა: _ ორაგული თუ კალმახი? ზუთხიც შეგვიძლია, ბიუჯეტს გააჩნია.
_ მეთევზეთა უბანში სირცხვილი რომ არ ვჭამო(თ), ისეთი თევზი მინდა!
და იყო იმ დღეს „ბანანათევზა ამინდი“. ქელეხიც უბრალო და სადა, პეტრე-პავლობის მარხვის შესაფერისი.
დამამახსოვრდა ფრაზა ქელეხიდან: „ხორცს თევზეული ანაცვალეს, გატყდა ტრადიცია ოჯახში“.

ფანჯარა №2
ნიაზი _ თვითნასწავლი მესაფლავე, კუბოს არქიტექტორი

კათოლიკე მისიონერი გაეტანო (ბიაჯო) რასპონი წერდა: „დაახლოებით ოთხი თვის განმავლობაში სარეხ შარაშიამ (შერვაშიძემ) საკუთარი ხარჯით აღადგინა მათი ეკლესია და სახლი წიფურიაში, ქოხებითურთ და სრულად დაუბრუნა მათ მოპარული საეკლესიო ნივთები.
აფხაზები მხოლოდ იწოდებიან ქრისტიანებად, თუმცა, არ იციან არაფერი ღმერთისა და საიდუმლოების შესახებ, უარყოფენ ჯოჯოხეთისა და სამოთხის არსებობას და ამტკიცებენ, რომ სიკვდილის შემდეგ სულები ერთი წლის განმავლობაში სხეულებთან ახლოს რჩებიან, რის შემდეგაც გვამს ათავსებენ მჭიდროდ დახურულ, ერთი ან მეტი აბრეშუმის ქსოვილით დაფარულ ხის კუბოში, მიცვალებულის სახლთან ხეზე დებენ და ამბობენ, რომ სული განუწყვეტლივ ტრიალებს იქ. თუ სახელოვანი გმირია მკვდარი, ასევე კლავენ მის ცხენს, დაკრძალავენ მას ხის ფესვებთან, რომლის ზემოთ არის გმირის ცხედარი; ასე ამბობენ, რომ ცხენის სული ემსახურება პატრონს ხის გარშემო ტრიალის დროს“.
გაეტანო რასპონიზე შემზარავ ამბავს მოვყვები, კაცზე, რომლის ომი არც იარაღის კაკანით დაიწყო, არც ჯარისკაცის ბატალური სცენებით დასრულებულა. მასში სულ სხვა აფხაზეთია, დრამატიზმისგან დაცლილი.
ეს ამბავიც თხილის სეზონზე მოხდა.
მამის სიკვდილის მერე, ყველაფერზე გულაცრუებულს, მეგონა, სამყარო ჩამოიქცა და არც სწავლის გაგრძელებას ჰქონდა აზრი. მოთხრობების წერა დავიწყე. სხვა მწერალს, შესაძლოა, ჩემზე კარგი წიგნი დაეწერა ომზე, მაგრამ ჩემსავით ვერავინ ატარებდა სახის იარასავით ნამდვილ აფხაზეთს.
ფინანსური გაჭირვებისგან წელში მოხრილ დედაჩემს ხათრი ვერ გავუტეხე და ივლისის ბოლოს თხილის საკრეფად წავედი სოფელში.
ჭასთან საცრით ხელში იდგა შუქჩამქრალი ბებიაჩემი. მამაჩემზე გლოვას ერთბაშად ჩამოებერებინა. ეზოში, ვეება მსხლის ქვეშ, სუფრა გაეშალათ. შემწვარი გოგრის და მოხარშული სიმინდის სუნი მოდიოდა საიდანღაც. გრძლად დაჭრილი ნესვი და აფხაზური აჯიკაც აზიური ეგზოტიკურობით ერწყმოდა აფხაზურ ჰავას.
აშკარად ლხინის სუფრა იყო და მას კავშირი არ ჰქონდა საკურთხთან. ამის შემყურეს ბრაზი მახრჩობდა და საჭირო დროს ვეძებდი, სიმართლე რომ მიმეხალა ბიძაჩემისთვის.
საღამო ხანს ნალიის კიბესთან ჩამომჯდარი ბიძა დავიმარტოხელე და ვუთხარი:
_ სუფრებს უშლი შენ ოკუპანტებს! რანაირი სიმართლე გაქვს, ეს რომ შეგიძლია?! ერთ დღეში დაგავიწყდათ სამშობლო და ავტონომიურობიდან სახელმწიფოებრიობა მოინდომეთ. მათ ამბიციებს რომ კვერს უკრავ, ის კაცი ხარ შენ!..
შეუპოვარ კაცებს რომ ახასიათებთ, ისე ძარღვაუტოკებლად მისმინა, მერე კი ენგურის მშვიდ, ნაკადულად ქცეულ განშტოებასავით ამოთქვა:
_ კი მაგრამ ვინ დამარხავდა უპატრონო მიცვალებულებს? განა სიხარულით ვშლიდი სუფრებს?! საერთოდაც, მორალს რომ კითხულობ, ჩამოსულიყავი(თ) და თქვენი თვალით გენახათ ომი! სხვისგან მოსმენილს არ აჯობებდა? მე თუ სუფრებს ვშლიდი, თითო სუფრის სანაცვლოდ ათ მიცვალებულს მაინც მაძლევდნენ დასამარხად! როცა უსახელო მკვდრებს ვაპატიოსნებდი, რამდენიმე კილომეტრში სიმღერები მესმოდა. ქორწილებსა და დაბადების დღეებს იხდიდით ოციოდ კილომეტრში. რომლის სუფრის გაშლა იყო ჭკვიანური, ჩემი თუ თქვენი?! მე მეკუბოვე გავხდი, მესაფლავე და ის კაცი არ ვარ, ჩამოხვიდე და მისაყვედურო.
ამ დროს ვიღაცამ დაიძახა: _ ნიაზ, ნიაზ, დიხაზურგაში ვიღაც ახალგაზრდა ბიჭი მოუკლავთ, ხნულს ავლებდა და, თურმე, ქართულად წაუღიღინია ყანაში. შვილმოკლული დედისთვის დაუბარებიათ, ორ დღეში მოვალთ და თუ დამარხული არ იქნება, ღორებს მივუგდებთ საჯიჯგნადო. ერთ ღამეში კუბოს ვინ იზამს არეულ დროში?
მერე ვიღაც უცნობმა თქვა, შეშელეთში არის ასეთი კაცი, კუბოს ოსტატს ეძახიან. ისეთ კუბოებს თლის, თვალით უნახავსო. მარტო ნიაზი თუ შეძლებს ერთ ღამეში კუბოს გამოთლას. ყველა დედას რომ ლამაზად უნდა შვილის დამარხვა, თორემ დედიშობილაც მიებაროს, რა დაშავდება! რამდენსაც მოითხოვ, გადაგიხდიან. ცოტა ფეხის ქირას მეც შემახვედრებენ. კოჭლობით მოვედი, ძლივს მოგაგენი, ლამის სული გამძვრა.
_ სული მაშინ უნდა გაგძვრეს, ასეთი საქმისთვის ფეხის ქირას რომ მოითხოვს კაცი. ხვალ საღამომდე მადროვეთ და ვინც ჩემამდე მოგასწავლა, იმას გადაეცი, ომში კუბოებით ვაჭრობაზე ცოდვილი საქმე არაფერი მოუფიქრებიათ. ღმერთმა დაიფაროს ნიაზი ოდესმე ასეთებისგან!..
ის იყო ეზოდან კოჭლობით გადიოდა უცნობი, რომ ბიძამ გასძახა:
_ ჯამაგირს რამდენს ითხოვო?
_ 100 რუბლიც მეყოფა, გაჭირვების საქმისთვის რაკი მოვედიო.
ბიძამ ორმაგი კუპიურა მიაწოდა და უთხრა: _ იცოდე, შუბლის ძარღვი არ გაიწყვიტო და შვილმკვდარ დედას არ გამოართვა ფული, თორემ ხვალ მე თვითონ მოვალ და ერთ კუბოს შენთვისაც გამოვთლიო!
კუბოს ოსტატი სახელოსნოში შევიდა. მეც გავედევნე ნიაზს და ვეცადე, წინანდელი უკმეხი საუბარი გამომესყიდა.
ვკითხე: _ კი მაგრამ ზომა რომ არ გიკითხავს იმ დაღუპულის?
შემომხედა. თვალი ჩამიკრა და თქვა: _ თუ ცოცხალი ერთხელ მაინც ჩაწვები, იქიდან სხვა თვალით ნახავ სამყაროს. ზომასაც და წონასაც ყოველთვის სწორად განსაზღვრავ. მთავარია, ერთხელ შეძლო!..
მყივანა ხმა ჰქონდა ლურსმნის დაჭედებას. წარმოვიდგინე, რომ იმ დაუმარხავი ბიჭივით ვიყავით ჩვენ ყველანი ამ კუბოში ჩასაწვენად გამზადებულები; რომ იმ ღამით ბიძა მარტო ქართული სიმღერისთვის მოკლული ბიჭის სასახლეს კი არა, ყველა ჩვენგანის კუბოს ჭედავდა. ჩემდა გასაკვირად, ზომას არ ზრდიდა.
„თუ ყველას სინდისს მასში უნდა ეცხოვრა, რანაირად დავეტეოდით?”, _ ვფიქრობდი ბავშვურად, მაგრამ ისიც მახსოვდა, ყველა მხრიდან მასშტაბებში რომ დაგვაპატარავეს მეზობლებმა და ვიდრე მე ამ ზაფხულს აფხაზურ ნასახლარებს ფოტოებს ვუღებდი და თხილს ვახარისხებდი, შესაძლოა, კიდევ დამოკლდა ჩვენი „რუკა და ტერიტორია“.
მეზობელი სოფლიდან საქორწილო ჟრიამული მოისმოდა. ალბათ, რვაასკაციანს მაინც გადაიხდიდა თავმომწონე მენძელი. ამიტომ არაფერია საშველი იმ ქვეყნის, სადაც ოცი კილომეტრის სხვაობით საქორწილო ხმები და ტყვიის ზუზუნი მონაცვლეობაშია, სადაც ერთნი რუსულ სიმღერებზე ცეკვა-თამაშობას აწყობენ, ხოლო მეორენი რუსულ ტანკებს ისტორიულ იდენტობას ანადგურებინებენ.
ხშირად მიფიქრია, რომ არა ომი, ბიძაჩემი კუბოს ოსტატი კი არა, არქიტექტორი გახდებოდა. და გამახსენდა ის სიუჟეტი, ომამდელ აფხაზეთში ბიძა ფანჯრის ზომებს მტკავლით რომ სინჯავდა, რაზეც სიცილით ეტყოდნენ ახლობლები: _ არქიტექტორს, სულ მცირე, სახაზავი მაინც უნდა ჰქონდეს, ნიაზ!

ფანჯარა №3
ხულიო კორტასარი და ბებიაჩემი

მეხსიერების სკივრიდან ერთი ამბავიც გამახსენდა.
მეტად უცნაური კაცი იყო მამაჩემი. თავისთავადი ტყუილების მოყვარული. უწყინრად ისეთ რამეს იტყოდა, ხვდებოდი, არ ან ვერ იქნებოდა მართალი, მაგრამ თავის ჭიას ახარებდა. როცა ძალიან დაუჯერებელ ტყუილს იტყოდა, ლოყა ეკეცებოდა და თვალები წვრილმანი ხულიგნობის ჩამდენი ბავშვივით უციმციმებდა.
ომამდელ აფხაზეთს ყველა თავისებური მონატრებითა და ტკივილით იხსენებდა ოთხმოცდაათიანებში. ვინ მაგნოლიის, აკაციის, მანდარინების ბაღის, ლიმონარიუმებისა და ფეიხოას სუნით აცოცხლებდა იქაურ კლიმატს, ვინ ომის მრისხანე კადრებს _ მათ თვალწინ ჩავლილს, მეზობლისგან გაგონილს თუ რაღაც წყაროებით დაგროვებულს.
ერთი ასეთი ისტორია იყო „დედაშ ონტკა“.
სტუმარი რომ მოვიდოდა ფოთში, მამა იტყოდა, „გამოიტანე ბებიაშენის გამოხდილი არაყი”, ორნახადიო, _ დააყოლებდა. მე ამ დროს კიროვის ქუჩაზე ცარიელი კოკა-კოლის ბოთლით მივრბოდი, რომ მეზობლისგან ნაყიდი არაყით სტუმარი მომეტყუებინა.
ერთხელ მამას ვკითხე: _ რატომ ამბობ ხოლმე ტყუილს-მეთქი?
_ უწყინარია, სასარგებლო. არავის მოუტანს ზიანს. მე ასე(ც) ვბრუნდები შინ!.. დედის გამოხდილი არაყი შეშის ღუმელზე გამომცხვარი პურივითააო.
მამა და სტუმარი ისე გემოზე შეექცეოდნენ არაყს, გეგონებოდა, მართლა მანდარინისგან ან ფეიხოისგანაა გამოხდილიო.
ფანჯრიდან გავიხედე. ეზოში კატა ძაფის გორგალს ათამაშებდა. რაფაზე ხულიო კორტასარის წიგნი „რიტუალი“ იდო…
ბებია ის ქალი არ იყო, ხულიო კორტასარის მოთხრობაში აღწერილ ქალს ჰგვანებოდა, რომელიც განსაცვიფრებლად ქსოვდა ვერცხლისფერი ჩხირების სწრაფი ელვარებითა და იატაკზე მდგარ კალათში გორგლების მოძრაობით.
საერთოდაც, წარმოდგენა არ მქონდა, იცოდა თუ არა ბებიამ ქსოვა.
როცა სამხატვრო გალერეაში გამოფენილ კაკაბაძის „იმერეთი — დედაჩემს“ ვუყურებ, ამეკვიატება ფიქრი: რა მოხდებოდა, სტანდარტული ქალი ყოფილიყო ბებია და არა მგლების მომთვინიერებელი? ასე რომ მომხდარიყო, ისიც, სხვა დევნილის მსგავსად, რვა სრულწლოვან შვილთან ერთად გაექცეოდა ომის პანორამას. ჩემს წარმოდგენაში ბებია გრამატიკის წესს ჰგავდა, ყველაზე მეტად ზმნას ან ზმნიზედას. ის ისეთი მტკიცე იყო, როგორც სიტყვა „უნდა“. თითქოს, ეს იყო მისი სტილიც და მანერაც.
ყოველთვის, როცა საკუთარ ანარეკლს ვუყურებ, მახსენდება მისი შეგონება: ადამიანი ტკივილზე მეტია. ვიცი, რომ ყველა დღე გეტკინება შენი იმდღევანდელი გადაწყვეტილება, მაგიდის გარშემო რაც ვითათბირეთ, მაგრამ გული არაფერზე დაგწყდეს. დახუჭე ცისფერი, ზღვის ჰორიზონტივით ლივლივა თვალები და შენ და მამაშენი სიზმრებით დაბრუნდით შინ. ასე ქენი, სანამ მართლა არ დაბრუნდებით სახლიდან გახიზნულები. ოღონდ გახსოვდეს, ამ სიზმარს ნურც ცეცხლს უამბობ, ნურც წყალს გაატან, როგორც ამას ბავშვობაში გასწავლიდი.